Çok farklı işlerde çalıştırılmalarına rağmen çocukların yaptıkları her iş çocuk işçiliği kapsamına girmemektedir. Hangi işin çocuk işçiliği sayılıp hangisinin sayılmayacağı çocuğun yaşına, iş ortamı ve koşullarına, yapılan işin türüne, çalışma saatlerine, çocuğun eğitimine etkisine ve ayrıca ülkelerin bu alanda belirlediği politikalar ve hukuki düzenlemeler gibi çeşitli ölçütlere göre belirlenir. Aşağıdaki şekil çocukların yaptığı işleri özetlemektedir:

Çocuk ve genç işçiliğinden söz ederken “çocuk çalışması”, “çocuk işçiliği”, “en kötü biçimdeki çocuk işçiliği” ve “genç işçi” kavramları karşımıza çıkar. Bu kavramlar aşağıda sırasıyla açıklanmıştır.

Çocuk Çalışması

Çocuğa beceri ve deneyim kazandıran, çocuğun gelişimine ve ailesine katkı sağlayan, çocuğun korunarak, kollanarak ve gözetilerek çalıştığı işler çalışan çocuk kavramı içinde değerlendirilir. Bazı işler yapısı, niteliği ve özel koşullara sahip olması itibariyle çocuk işçiliği olarak görülmemektedir. Örneğin yerine getirilmesi esnasında çocukların;

• Gelişimine, sağlığına veya güvenliğine zararlı etki ihtimali olmayan,
  • Okula devamını engellemeyen,
  • Mesleki eğitimini veya yetkili merciler tarafından onaylanmış eğitim programına katılımını ve bu tür faaliyetlerden yararlanmasını engellemeyen işlere katılmaları çocuk işçiliği değildir.

Uluslararası Çalışma Örgütü tarafından ortaya konduğu üzere ailesine ev işlerinde yardımcı olmak, aile işletmelerinde okul saatleri dışında ve okul tatillerinde cep harçlığı kazanmak için çalışmak gibi faaliyetler çocukların pratik bilgi ve becerilerini geliştireceği için yararlı hatta gerekli kabul edilebilmektedir.

Çocuk İşçiliği

Dünyada pek çok çocuk ve genç, sağlıklarına zararlı, güvenliklerini ihlâl eden, onları eğitimlerinden alıkoyan ve uzun saatler süren işlerde, uygunsuz koşullar altında çalışmaktadır. Uluslararası Çalışma Örgütü’ne (ILO) göre bu tür çalışma, çocuk hakları açısından önemli bir hak ihlâli olarak kabul edilmektedir. Çocuk işçiliği en temelde eğitim hakkı olmak üzere çocuğun sahip olduğu hakları yaşamasına engel olan, sağlığına, fiziksel ve psiko-sosyal gelişimine zarar veren işlerde çalıştırılmasıdır.

4857 Sayılı İş Kanunu’nun 71’inci maddesine göre;

• 15 yaşını doldurmamış çocukların çalıştırılması yasaktır.
• Ancak, 14 yaşını doldurmuş ve zorunlu ilköğretim çağını tamamlamış olan çocuklar, bedensel, zihinsel, sosyal ve ahlaki gelişmelerine ve eğitime devam edenlerin okullarına devamına engel olmayacak hafif işlerde çalıştırılabilir.
• 14 yaşını doldurmamış çocuklar ise, bedensel, zihinsel, sosyal ve ahlaki gelişmelerine ve eğitime devam edenlerin okullarına devamına engel olmayacak sanat, kültür ve reklam faaliyetlerinde yazılı sözleşme yapmak ve her bir faaliyet için ayrı izin almak şartıyla çalıştırılabilirler.

En Kötü Biçimdeki Çocuk İşçiliği

Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), 1999 yılında 182 No’lu “En Kötü Biçimlerdeki Çocuk İşçiliğinin Yasaklanması ve Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Acil Eylem Sözleşmesi” ve buna bağlı 190 Sayılı Tavsiye Kararını hazırlamış ve kabul etmiştir. Sözleşme ILO’ya üye 187 ülkenin tümü tarafından onaylanmıştır. 182 No’lu Sözleşmeyi onaylayan ülkeler, en kötü biçimlerdeki çocuk işçiliğini acil bir konu olarak ele almak, yasaklamak ve sona erdirmeye yönelik acil ve etkin önlemler almak zorundadır. Bu Sözleşmenin amaçları bakımından “çocuk” terimi 18 yaşın altındaki herkese uygulanır.

Bu Sözleşmenin amaçları bakımından “en kötü biçimlerdeki çocuk işçiliği” ifadesi şunları kapsar:

• Çocukların alım-satımı ve ticareti, borç karşılığı veya bağımlı olarak çalıştırılması ve askeri çatışmalarda çocukların zorla ya da zorunlu tutularak kullanılmasını da içerecek şekilde zorla ya da mecburî çalıştırılmaları gibi kölelik ve kölelik benzeri uygulamaların tüm biçimleri
• Çocuğun fuhuşta, pornografik yayınların üretiminde veya pornografik gösterilerde kullanılması, bunlar için tedariki ya da sunumu
• Çocuğun özellikle ilgili uluslararası anlaşmalarda belirtilen uyuşturucu maddelerin üretimi ve ticareti gibi yasal olmayan faaliyetlerde kullanılması, bunlar için tedariki ya da sunumu
• Doğası veya gerçekleştirildiği koşullar itibariyle çocukların sağlık, güvenlik veya ahlaki gelişimleri açısından zararlı olan işler

Türkiye, 2 Ağustos 2001 tarihinde 182 No’lu ILO Sözleşmesini kabul etmiş ve Sözleşme hükümlerine göre ulusal mevzuatını yeniden düzenlemiştir. Türkiye’de doğası veya gerçekleştirildiği koşullar itibariyle çocukların sağlık, güvenlik veya ahlaki gelişimleri açısından zararlı olan çocuk işçiliğinin en kötü biçimleri şunlardır:

• Sokakta çalışma
• Küçük ve orta ölçekli işletmelerde ağır ve tehlikeli işlerde çalışma
• Tarımda aile işleri dışında, ücret karşılığı gezici ve geçici tarım işlerinde çalışma

Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik

4857 Sayılı İş Kanunu’nun 71. maddesi gereğince, 18 yaş altındakilere yönelik olarak onların tehlikelere maruz kalması ve çalışma koşulları ile ilgili sınırlamaları kapsayan “Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik” hazırlanmıştır. Bu Yönetmeliğin amacı, çocuk ve genç işçilerin sağlık ve güvenliklerini, fiziksel, zihinsel, ahlaki ve sosyal gelişmelerini veya öğrenimlerini tehlikeye atmadan çalışma şekillerinin esaslarını belirlemek ve ekonomik istismarlarını önlemektir. Bu Yönetmelikte çocuk ve genç işçilerin çalışma yaşları, koşulları, çalışma süreleri, yıllık izinleri ve hafta tatillerine ilişkin temel bilgilere yer verilmiştir. Bu yönetmelikte geçen;

• Genç işçi: 15 yaşını tamamlamış, ancak 18 yaşını tamamlamamış kişi,
• Çocuk işçi: 14 yaşını bitirmiş, 15 yaşını doldurmamış ve ilköğretimini tamamlamış kişidir.

Bu Yönetmelik,

• 18 yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçiler bakımından yasak olan işler,
• 15 yaşını tamamlamış, ancak 18 yaşını tamamlamamış genç işçilerin çalışmasına izin verilecek işler,
• 14 yaşını bitirmiş ve ilköğretimini tamamlamış çocukların çalıştırılabilecekleri hafif işler ve çalışma koşullarına ilişkin usul ve esasları kapsar.

Yönetmeliğin 5’inci maddesinde çocuğun ve genç işçinin işe yerleştirilmesinde ve çalışması süresince güvenliği, sağlığı, bedensel, zihinsel, ahlaki ve psiko-sosyal gelişimi, kişisel yatkınlık ve yeteneklerinin dikkate alınması gerekliliği ifade edilmiştir.

Çocuk İşçiliğinin Önlenmesi

Önleme kavramı, bir olayın meydana gelmesine engel olmak için yapılan faaliyetler bütünü olarak tanımlanabilir. Aynı zamanda, ortaya çıkan veya çıkma riski olan bir tehlikenin durdurulması ve önüne geçilmesi için yapılan faaliyet olarak da tanımlanmaktadır. Çocuklar çalışmaya başlamadan ya da sorun henüz ortaya çıkmadan önce çocuk işçiliğine engel olmak çocuk işçiliği ile mücadelenin ilk kritik adımıdır.

Yetişkin Eğitimi

Türkiye’de yetişkin eğitimi (yaygın eğitim), örgün eğitim sisteminin herhangi bir kademesinde bulunan veya bu kademeden ayrılmış ya da kademeyi bitirmiş bireylerin hayat boyu öğrenme anlayışı kapsamında bireysel, toplumsal ve istihdam ile ilgili bilgi, beceri ve yetkinliklerini geliştirmek amacıyla katıldığı her türlü öğrenme etkinliklerini kapsar.

Hayat Boyu Öğrenme kapsamında kabul edilen yetişkin eğitimi ile ilgili Hayat Boyu Öğrenme Genel Müdürlüğü’ne bağlı faaliyet gösteren kurumlar şunlardır:

• Halk eğitimi merkezleri
• Olgunlaşma enstitüleri
• Açık öğretim okulları

Bu kurumlarda sunulan başlıca hizmetler arasında şunlar yer almaktadır:

• Kurs ve kurs dışı faaliyetler
• Belge, denklik ve önceki öğrenmelerin tanınması işlemleri
• İşletmelerde mesleki eğitim faaliyetleri
• Nitelikli iş gücü yetiştirilmesinde mesleki ve teknik içerikli eğitim faaliyetleri
• Her türlü yarışma, fuar, sergi, sempozyum, panel, proje, işbirliği belgesi, sanatsal, sosyal, kültürel ve benzeri etkinlikler düzenleme, katılım sağlama, temsil etme ile yayın hazırlama faaliyetleri
• Açık öğretim okulları eğitim hizmetleri
• Uzaktan öğrenme faaliyetleri